Ársyfirlit ÍSOR er komið út. Það er nú í fyrsta sinn aðeins birt á heimasíðu ÍSOR.
Ársyfirlit ÍSOR
Boranir á Dóminíku
Dóminíka er eyja í Karíbahafi sem hefur þurft að reiða sig innflutt jarðefnaeldsneyti til þess að sinna sínum orkuþörfum.
Nú er hafinn undirbúningur að borun tveggja jarðhitaholna í Laudat á Dóminíku vegna fyrirhugaðrar 10 MWe jarðhitavirkjunar. Ráðgjöf og umsjón verksins er samstarfsverkefni ÍSOR og Mannvits. Ef verkefnið gengur eftir verður Dóminíka óháð jarðefnaeldsneyti til orkuframleiðslu og getur farið að byggja upp iðnað sem byggðan á grænni endurnýjanlegri orku sem býr til vel borgandi störf. Þessi uppbygging verður öllum íbúum eyjunnar til mikilla hagsbóta. Þá verður Dóminíka komin á sama stað og Ísland og Noregur varðandi hlutdeild endurnýjanlegrar orku. Þetta verkefni er gott dæmi um hvernig íslenskt hugvit og þekkingu er hægt að nýta heiminum til farsældar.
Uppbygging hafsbotnsskorpu og rekbelti
Anett Blischke, strúktúrjarðfræðingur og sérfræðingur í hafsbotnsrannsóknum hjá ÍSOR og samstarfsfólk hennar eru höfundar nýlegrar vísindagreinar um uppbyggingu og reksögu hafsvæðisins norðan Íslands og vestan Jan Mayen. Greinin, sem er afrakstur samstarfsverkefnis ÍSOR, Orkustofnunar, Jarðvísindastofnunar Háskóla Íslands, og fjölmargra erlendra jarðvísindastofnana og háskóla, ber heitið „Seismic Volcanostratigraphy: The Key to Resolving the Jan Mayen Microcontinent and Iceland Plateau Rift Evolution“.
Samtúlkun jarðeðlisfræðilegra og jarðefnafræðilegra gagna liggur til grundvallar nýjum skilningi á myndunarsögu svæðisins norðan Íslands. Jan Mayen klofnaði frá Grænlandi í endurteknum gosbeltaflutningum, samhliða dvínandi rekhraða á sunnanverðum Ægishrygg. Fjölþættar misgengishreyfingar endurspegla öfluga innskotavirkni innan eldstöðvakerfa sem líkjast rekbeltum Íslands í dag.
Frekari rannsóknir eru fyrirhugaðar á sviði hafsbotnsjarðfræði, m.a. á áhrifum heita reitsins á gosbeltaflutninga, legu meginlandsskorpu við Jan Mayen og á Íslands-Færeyjahryggnum, og hafstrauma- og loftlagsbreytingar í tengslum við myndun Íslands-Færeyjahryggsins. Önnur verkefni snúa að rannsóknum á ummerkjum jöklunar á landgrunni Íslands, mati á margvíslegri náttúruvá, og rannsóknum á auðlindum í tengslum við hafréttarkröfur Íslands.
Hjá ÍSOR starfar hópur jarðvísindafólks sem hefur á undanförnum áratugum byggt upp sérfræðiþekkingu í öflun og túlkun gagna af hafsbotni. Meðal verkefna má nefna ráðgjöf til stjórnvalda varðandi skilgreiningar landgrunnsins utan 200 sjómílna og rannsóknir og ráðgjöf vegna undirbúnings sérleyfa til rannsókna og vinnslu auðlinda á hafsbotni.
Myndin sýnir yfirlitskort af myndun Norður-Atlantshafsins frá því landrek hófst fyrir um 55 milljónum ára til nútíma. Tilvísanir og heimildir er að finna í greininni sem er aðgengileg hér:
Carbfix og ÍSOR undirrita samkomulag um kolefnisförgun
Carbfix og ÍSOR undirrituðu í dag samkomulag um frekari samvinnu á sviði kolefnisförgunar, m.a. á erlendri grundu, en fyrirtækin hafa á undanförnum árum átt gott samstarf um hana á Íslandi.
Markmiðið er að nýta enn frekar sameiginlega krafta og sérhæfingu á sviði kolefnisförgunar og varanlegrar geymslu. Carbfix og ÍSOR starfa nú þegar saman að rannsóknarverkefnum á þessu sviði, m.a. alþjóðlegum. Þá hafa fyrirtækin í allmörg ár unnið saman að staðarvali fyrir niðurdælingu koldíoxíðs, margvíslegum mælingum, borráðgjöf, jarðskjálftarannsóknum, efnarannsóknum og þróun rannsóknaraðferða, m.a. á rannsóknarstofu ÍSOR. Nú er enn frekari samvinna fyrirhuguð, ekki síst á sviði gagnasöfnunar og greininga ásamt hagkvæmniathugunum sem lúta að þeirri tækni sem Carbfix hefur þróað og mun áfram þróa.
Hlutverk Carbfix er að sporna gegn loftslagsbreytingum með niðurdælingu koldíoxíðs til steinrenningar og þannig varanlegrar geymslu í jarðlögum. Fyrirtækið hefur á undanförnum árum þróað til þess tækni og aðferðir sem vakið hafa heimsathygli. Á þessu ári hefur Carbfix bundið koldíoxíð í berglögum á Hellisheiði í tíu ár samfleytt og nú er stefnt að því að beita Carbfix-tækninni á mun stærri skala í Straumsvík ásamt fleiri samstarfsverkefnum hérlendis og erlendis. https://www.carbfix.com/
ÍSOR býr yfir meira en 75 ára reynslu af jarðvísindum, kortlagningu, rannsóknum og ráðgjöf við sjálfbæra nýtingu jarðrænna auðlinda. Þá hefur stofnunin áratugareynslu af kennslu og þjálfun á sínu sviði, bæði innanlands og utan. ÍSOR sér m.a. um rekstur Jarðhitaskólans í umboði utanríkisráðuneytisins en skólinn starfar undir merkjum UNESCO. https://isor.is/
Forboðar eldossins í Fagradalsfjalli
Forboðar eldgossins í Fagradalsfjalli
Þann 2. maí 2022 birtist grein í einu virtasta jarðvísindatímariti heims, Nature Geoscience, um niðurstöður rannsókna á umbrotahrinu sem hófst í Svartsengi snemma árs 2020 og var forboði eldgossins í Fagradalsfjalli. Greinin, sem Ólafur G. Flóvenz, fyrrverandi forstjóri ÍSOR, er í forsvari fyrir, er afrakstur tveggja ára rannsóknarvinnu sérfræðinga ÍSOR og GFZ, helstu jarðvísindastofnunar Þýskalands (Deutsches GeoForschungsZentrum í Potsdam).
Greinin byggist í meginatriðum á þrenns konar mælingum á Reykjanesskaga árið 2020; i) InSAR-mælingum úr Sentinel-1 gervitungli Geimvísindastofnunar Evrópu sem sýndu þrjár lotur landriss og landsigs á víxl í Svartsengi og fjórðu lotuna í Krýsuvík, ii) nákvæmum jarðskjálftamælingum með bæði hefðbundnum jarðskjálftamælum og ljósleiðara fjarskiptafyrirtækisins Mílu, sem breytt var með nýrri tækni í þétt net jarðskjálftamæla, og iii) nákvæmum mælingum á breytingum í þyngdarkrafti jarðar sem endurspegla massa þess efnis sem kann að hafa troðist inn í jarðlögin og orsakað landrisið.
Meginniðurstaða greinarinnar er sú að landrisið hafi líklegast orsakast af háþrýstu gasi (koldíoxíði) sem tróðst í þremur skömmtum inn í vatnsleiðandi lag á um 4 km dýpi undir jarðhitakerfinu í Svartsengi í janúar, mars og maí 2020 og fjórði skammturinn undir jarðhitakerfið í Krýsuvík í ágúst sama ár. Þrýstingur gassins var í hvert skipti nógu hár til þess að valda landrisinu en með tímanum dreifðist koldíoxíðið eftir vatnsleiðandi laginu sem leiddi til landsigsins í kjölfarið. Með því að nota „póró-elastíska“ líkanreikninga mátti herma landrisið og landsigið nákvæmlega og reikna út rúmmál þess efnis sem barst inn í vatnsleiðarann. Með því að nota niðurstöður þyngdarmælinganna var unnt að reikna eðlismassa þess efnis sem orsakaði landrisið.
Niðurstöðurnar sýna að 0,11 ± 0,05 km3 efnis með eðlisþyngd 850 ± 350 kg/m3 tróðst samtals inn undir jarðhitakerfið í Svartsengi. Til samanburðar má nefna að eðlimassi kalds vatns er 1000 kg/m3 og kviku um 2700 kg/m3. Þótt niðurstöðurnar bendi eindregið til þess að efnið sem tróðst inn hafi fyrst og fremst verið koldíoxíð útiloka niðurstöðurnar ekki að einhver kvika gæti hafa borist með gasinu.
Rannsóknir sérfræðinga Jarðvísindastofnunar Háskólans benda til þess að kvikan sem upp kom í eldgosinu í Fagradalsfjalli komi af 15-20 km dýpi efst í möttli jarðar en mörk möttuls og jarðskorpu eru á um það bil 15 km dýpi á þessum slóðum. Á þessum stað er kvika sem kemur dýpra úr möttlinum að safnast fyrir, jafnframt því að hún afgasast, þ.e. gefur frá sér koldíoxíð. Út frá rúmmáli þess gass sem tróðst inn undir Svartsengi og Krýsuvík árið 2020 má reikna hversu mikil kvika hefði þurft að afgasast til að framleiða þetta magn af koldíoxíði. Útreikningarnir benda til þess að rúmmál kvikunnar á 15-20 km dýpi undir Fagradalsfjalli séu að lágmarki 2-9 km3. Aðeins örlítill hluti þeirrar kviku kom upp í eldgosinu í Fagradalsfjalli, eða 0,15 km3. Af því leiðir að magn kviku undir Fagradalsfjalli er enn nægt til mun efnismeiri eldgosa en varð árið 2021.
Á grundvelli rannsóknanna er sett fram hugmyndalíkan af atburðarásinni sem leiddi til eldgossins, eins og sýnt er á meðfylgjandi skýringarmynd. Líkanið gerir ráð fyrir því að kvika hafi um nokkurt skeið streymt djúpt úr möttli jarðar og safnast fyrir efst í möttlinum á 15-20 km dýpi undir Fagradalsfjalli. Þar losnar koldíoxíð úr kvikunni og leitar í átt að yfirborði. Það á greiða leið í gegnum deigan neðri hluta jarðskorpunnar en stöðvast á um 7 km dýpi þar sem komið er að stökkum og þéttum hluta hennar. Þar safnast gasið fyrir tímabundið uns tilteknu rúmmáli er náð. Þá tekur gasið að streyma skáhallt upp eftir mörkum brotgjörnu og þéttu jarðskorpunnar í átt að þeim stað þar sem þau mörk liggja grynnst en það er undir nálægum háhitasvæðum í Svartsengi og Krýsuvík þar sem einnig er að finna djúpa, lágþrýsta vatnsleiðara. Gasið berst inn í vatnsleiðarann og eykur þar þrýsting nægjanlega mikið til að lyfta berginu fyrir ofan og valda landrisi og tilheyrandi jarðskjálftavirkni. Þegar ákveðið magn gass hefur tæmst úr geymslusvæðinu undir Fagradalsfjalli lokast rásin að háhitasvæðunum en opnast á ný þegar nægt gas hefur safnast þar fyrir aftur.
Hugmyndalíkanið skýrir vel atburðarásina í aðdraganda eldgossins, þar á meðal víxlverkandi lotur landriss og landsigs, jarðskjálftavirknina og breytingar sem mældust á þyngdarkrafti jarðar. Líkanið samræmist einnig þeim athugunum sem gerðar hafa verið á efnafræði kvikunnar sem upp kom í eldgosinu.
Greinina má nálgast á vef tímaritsins Nature: https://www.nature.com/articles/s41561-022-00930-5
Jarðfræði- og jarðvárkortlagningu strandsvæða í Seyðisfirði og Norðfirði
Á síðasta ári hlaut ÍSOR – Iceland GeoSurvey styrk hjá Rannsóknarsjóði
Vegagerðarinnar til að vinna að jarðfræði- og jarðvárkortlagningu strandsvæða í Seyðisfirði og Norðfirði. Meginmarkmið verkefnisins er að varpa ljósi stærð og umfang neðansjávarskriða, ásamt því að kortleggja og bæta þekkingu á botngerð og strandgerð fjarðanna. Nýlega skilaði ÍSOR skýrslu ásamt þremur mismunandi kortum af báðum fjörðum, þ.e. jarðfræði- og jarðvárkorti, botngerðarkorti og strandgerðarkorti. Niðurstöður verða gerðar aðgengilegar á vef Vegagerðarinnar https://www.vegagerdin.is/upplysingar-og-utgafa/ en á meðfylgjandi myndum má sjá skriður í Norðfirði og Seyðisfirði.
Ekki eru staðfest tilfelli frá sögulegum tíma um neðansjávarskriður í
íslenskum fjörðum en þessar rannsóknir sýna að slíkar skriður hafa orðið fyrr á tímum. Þær benda einnig til þess að þar sem skriður hafa fallið eru líkur á að þær endurtaki sig. Hér er um að ræða náttúruvá sem þarf að hafa vakandi auga með. Niðurstöður nýtast við almennt mat á jarðvá og umhverfisáhrifum og varðandi skipulag, staðarval og ýmsar framkvæmdir í eða við sjó.
Heimsókn ráðherra
Guðlaugur Þór Þórðarson umhverfis- orku og loftslagsráðherra ásamt föruneyti kom á dögunum í heimsókn í nýtt húsnæði ÍSOR að Urðarhvarfi 8 í Kópavogi. Ásamt því að skoða aðstöðu höfuðstöðva ÍSOR, rannsóknarstofu og húsakynni GRÓ jarðhitaskóla var spjallað við starfsmenn og stjórnendur um umhverfis og orkumál. Þar voru ræddar sameiginlegar áherslur ÍSOR og stjórnvalda um mikilvægi þess að styðja við grunnrannsóknir í jarðvísindum og mikilvægi jarðhitanýtingar. Í Grænbók-stöðuskýrslu um áskoranir í orkumálum sem ráðherra kynnti nýlega koma fram áherslur sem miða að því að styðja við hitaveitur landsins og ekki síður eru nefndar áherslur stjórnvalda til að leita að jarðhita á köldum svæðum. Þá vöktu hafsbotnsrannsóknir ÍSOR mikinn áhuga en ÍSOR hefur um árabil verið aðalráðgjafi stjórnvalda á því sviði, m.a. með jarðvísindalegum rökstuðningi til afmörkunar á landgrunni Íslands og kortlagningu á náttúruvá og auðlindum á hafsbotni. Þá var ráðherra kynnt ný stefna ÍSOR, sem í hnotskurn felur í sér að metnaður ÍSOR er að vera leiðandi í ráðgjöf á heimsvísu á sviði sjálfbærrar nýtingar jarðrænna auðlinda og styðja kröftuglega við stefnu og áherslur Íslands í umhverfis-, auðlinda- og orkumálum innanlands og í alþóðlegu samstarfi.
Á meðfylgjandi myndum má sjá Ögmund Erlendsson jarðfræðing sýna ráðherra gögn um skriður á hafsbotni í Seyðisfirði ásamt hópmyndum af starfsmönnum ÍSOR og Jarðhitaskóla GRÓ með gestunum.
GEOENVI – Mat og meðhöndlun umhverfisáhrifa jarðhitanýtingar í Evrópu
ÍSOR tók þátt í verkefninu GEOENVI, sem unnið var undir Horizon 2020 rannsóknaráætlunar Evrópusambandsins á árunum 2018-2021. Verkefnið var leitt af EGEC (European Geothermal Energy Council) en aðrir þátttakendur komu frá frá Belgíu, Ítalíu, Frakklandi, Ungverjalandi og Tyrklandi, auk Íslands. Markmiðið var að bæta aðferðafræði við mat og eftirlit með umhverfisáhrifum jarðhitanýtingar, greina helstu áhrif og áhættur til að auðvelda stjórnsýslu og eftirlitsaðilum að meta slík áhrif og ekki síst að miðla til almennings upplýsingum á skýran hátt. Þetta allt miðar að því að gera leyfis- og eftirlitsferli í Evrópu skilvirkara þannig að óskýrar reglur og ógagnsæ umræða um umhverfisáhrif hefti ekki aukna nýtingu jarðhita.
Á grundvelli sérfræðiþekkingar og áratuga reynslu fólst þáttur ÍSOR fyrst og fremst í að kortleggja umhverfisáhrif jarðhitanýtingar og skrifa ítarlega skýrslu um efnið þar sem áhrifin eru flokkuð eftir eðli þeirra, m.a. orsökum, afleiðingum, líkum á að þeirra verði vart og mögulegum mótvægisaðgerðum. Skýrslan nefnist „Report on environmental concerns; Overall state of the art on deep geothermal environmental data“ og hana má sjá og hlaða niður af vefsíðu GEOENVI: https://www.geoenvi.eu/publications/report-on-environmental-concerns-overall-state-of-the-art-on-deep-geothermal-environmental-data/. Þar má einnig nálgast gagnagrunn (Environmental database) sem að hluta byggir á innihaldi skýrslunnar og gerir notendum kleift að tengja saman orsakir og afleiðingar hinna ýmsu umhverfiáhrifa jarðhita á auðveldan og skýran hátt.
Nýtt jarðfræðikort af Vesturgosbelti landsins
Nýtt jarðfræðikort af Vesturgosbelti landsins í mælikvarðanum 1:100 000 hefur verið gefið út. Það nær yfir hraunasvæðin norðan Þingvallavatns og allt norður yfir Langjökul. Til vesturs teygir það sig yfir Arnarvatnsheiði og til austurs yfir Hreppafjöll. Hér má nálgast pdf-útgáfu af kortinu sem mun svo birtast á kortavefsjám stofnananna ÍSOR http://jardfraedikort.is/ og NÍ https://jardfraedikort.ni.is/ sem unnu verkið.
Jarðfræðikortið er hluti af átaksverkefni í jarðfræðikortlagningu Íslands sem umhverfis- og auðlindaráðuneytið (UAR) hefur staðið að síðan 2018 í samtarfi við Íslenskar orkurannsóknir (ÍSOR) og Náttúrufræðistofnun Íslands (NÍ). Á meðal náttúrperlna á kortinu eru Gullfoss, Geysir, Laxárgljúfur, Skjaldbreiður, Hallmundarhraun, Hraunfossar, Eiríksjökull og Prestahnúkur.
Berggrunni svæðisins, sem er að mestum hluta móberg og hraunlög, er skipt í nokkra aldurshópa. Elstu jarðlög á kortinu er frá síð-míósen og um 5,5 milljón ára. Nútímahraun á svæðinu eru 25 og eru þau greind í fjóra aldursflokka með hjálp gjóskulaga. Elstu hraunin eru yfir 10.000 ára gömul. Hallmundarhraun er eina sögulega hraunið á Vesturgosbeltinu. Hraunið á upptök í stórum gíg upp undir norðanverðum Langjökli við Jökulstalla, sem á síðari árum hefur fengið nafnið Hallmundur. Hallmundarhraun er eitt stærsta hraun landsins frá sögulegum tíma, um 185 km2 að flatarmáli. Það er talið vera frá fyrri hluta 10. Alda, rann tæpa 50 km frá upptökum til vesturs og olli tjóni í byggð. Hraunið er mjög hellaauðugt og er þar að finna lengstu hraunhella landsins, þeirra frægastur Surtshellir. Jarðhiti og lindir eru sýnd á kortinu ásamt helstu dráttum höggunar og jökulhörfunar.
Meðal nýrra athugana á síðustu árum sem koma fram á kortinu eru ummerki um megineldstöð í Hrútafirði, jarðhitauppspretta við Sultafit, nýjar aldursgreiningar á nútímahraunum og áður óþekktir hraunhólmar í Hallmundahrauni. Væntanleg er grein í Náttúrufræðingnum eftir Magnús Á. Sigurgeirsson, jarðfræðing á ÍSOR, um Hallmundarhraun.
Jarðfræðikortið af Vesturgosbeltinu byggir að hluta á eldri kortum, áður óbirtum gögnum og kortum í stærri mælikvarða sem birst hafa í greinargerðum og skýrslum ÍSOR, NÍ og Orkustofnunar, ásamt völdum tímaritsgreinum. Þar vegur þyngst kort Sveins P. Jakobssonar jarðfræðings af Vesturgosbeltinu.
Jarðfræðingarnir Birgir V. Óskarsson, Ögmundur Erlendsson, Robert Alexander Askew, Árni Hjartarson, Magnús Á . Sigurgeirsson og Skafti Brynjólfsson unnu að gerð kortsins. Kortahönnuðir eru Anette Theresia Meier, Lovísa Ásbjörnsdóttir, Albert Þorbergsson og Gunnlaugur M. Einarsson.
ÍSOR flytur í Urðarhvarf 8
ÍSOR, Íslenskar orkurannsóknir, flytur nú starfsemi sína í Kópavog og hefst regluleg starfsemi þar mánudaginn 17. janúar.
Aðalskrifstofa ÍSOR verður framvegis á fjórðu hæð Orkuhússins, Urðarhvarfi 8. Gengið er inn um inngang í austurhluta hússins, merktan „B“.
Þar verður einnig rannsóknarstofa ÍSOR og starfsemi Jarðhitaskólans sem rekinn er undir merkjum UNESCO.
Tækjarekstur ÍSOR verður í næsta nágrenni, í Tónahvarfi 7.
Rekstur útibús á Akureyri verður með óbreyttu sniði.
Með flutningunum er öll starfsaðstaða ÍSOR færð til nútímalegri hátta en um leið er hagkvæmni í rekstri aukin.
Flutningur ÍSOR markar tímamót í rekstri stofnunarinnar sem frá upphafi hefur haft aðsetur í Orkugarði að Grensásvegi 9. Saga stofnunarinnar og forvera hennar spannar nú orðið nærri 80 ár en um helming þess tíma hefur starfsemin farið fram á sama stað.
